even er tussenuit

Deze blog gaat even in de ruststand, vakantie vieren  in Costa Rica en Mexico staat nu te gebeuren.
Maar het onderzoek wordt vervolgd, want er is nog zoveel te vertellen...... bijvoorbeeld over al m'n ideeen en  ontdekkingen over de opgravingen in Brabant, bij grafheuvels en Romeinse begraafplaatsen, die wijzen om een verering van Magna Mater, de oermoeder! Wordt dus vervolgd in 2012.   

Maria in de boom

Maria; Moeder Natuur
Het is grappig om te merken dat mijn concept van Maria al zo veranderd is, sinds ik met mijn zoektocht naar de onbekende Madonna ben begonnen.
Dit komt onder andere door zo'n plek als de kerk in Meerveldhoven met een Mariabeeld in een grote boom, door Scherpenheuvel, door de Heilige eik in Oirschot. En door mijn groeiende inzichten in de moedergodin cultus die voorafging aan het Christendom, de Romeinen, Kelten, Germanen, Grieken.

Als ik nu een Mariabeeld zie, of een Mariakapelletje (zoals vanochtend tijdens het trimmen op de Regte Hei) dan denk ik aan een moeder, maar niet zozeer aan de moeder van Jesus. Ik zie de vereringsplek als een plek om moeder natuur te danken. Om even stil te staan bij het feit dat de natuur, moeder aarde, de bomen, de grond, etc. zo'n dragende kracht zijn. Een kracht die ons geboren laat worden en ons voedt. Die ons vitaal houdt, en uiteindelijk ook weer af laat sterven. De natuur omringt ons en laadt ons op, koestert en beschermt en kan ook verwoestend zijn.


Maria zie ik nu veel meer als archetype van die kracht, een personificatie van de natuur. Omdat 'de natuur' zo'n giga groot begrip is - dat in ieder geval mijn bewustzijn wat teboven gaat -, is het wellicht versimpeld tot  1 moederpersoon: Maria.


Dus Maria die in een boom wordt weergegeven, of wordt afgebeeld in een boom, of in de legende aan een boom is gekoppeld, wijst mij nu naar Moeder Aarde.

Onze lieve vrouw ter Eik en haar overbuurvrouw

Op zoek naar Maria in de boom
Loekie was even in Nederland en ze wilde mee op bedevaart! We zouden naar een Mariaplek in Meerveldhoven gaan, waar een Mariabeeld in een kerk in een echte boom zou hangen. En dat was zo'n beetje de enige informatie vooraf die we hadden.

Hulp van de overbuurvrouw van Maria   
Nadat we hadden uitgevogeld dat deze kerk in Veldhoven lag, reden we wat verdwaald rond in het centrum van Veldhoven. Op een gegeven moment besloten we het te vragen aan een oud dametje. Ze stond bij de bushalte te wachten. Op onze vraag of ze de kerk met een Mariabeeld in een boom kende, antwoordde ze verheugd: "Daar woon ik tegenover".  En op onze 2de vraag of ze ons uit kon leggen hoe we daar naar toe moesten rijden, begon ze nog meer te glimmen en zei: "zal ik dan meerijden?" en voor we het wisten stapte ze al in onze auto.
Tijdens het ritje heeft ze ons van alles verteld, over haar woning, in een voormalig zustersklooster, over de kerk, over het beeld.

Op de plek aangekomen hebben we hartelijk afscheid van elkaar genomen, volgens mij had het niet veel gescheeld of we waren nog uitgenodigd om haar woning te bezichtigen. Maar wij waren 'on a mission': Maria in de boom.

Ervaringen in de kerk
De kerk was open en we zagen meteen rechts van altaar een enorme boom. Aan de takken hingen allerlei versierselen en in het midden het beeldje in een kastje, wat later een troontje bleek. De versierselen blijken zilveren en vergulde schildjes oftewel ex-voto's; aandenkens en dankbaarheidsgeschenken. 

We gaan er even zitten, kijken, voelen, ervaren.  Loekie ervoer er een duidelijke wens van Maria dat ze buiten, in de natuur, wil zijn. Ik vind het een lastige plek om iets te voelen, zoals zo vaak ervaar ik ook in deze  kerk veel heiligheid, waardoor ik me gedwee en netjes en gehoorzaam en klein voel. 

We snuffelen daarna nog even in het winkeltje bij de pastorie waar ik een boekje over de plek koop, en dat was het dan weer. Op naar de sauna, ons 2de doel voor die dag.

De legende
Thuis in het boekje lees ik dat er in 1473 al een Mariakapel op het terrein van de huidige kerk was, met hierin een boom en het miraculeuze Mariabeeldje bovenop de stam. Het beeldje dat nu dus nog steeds vereerd wordt dateert uit de 15de eeuw (1425-1450). Maar de legende van het beeldje is veel ouder:

Een inwoner van Merfelt (Meerveldhoven) ontdekte in het voorjaar van 1264 tussen de takken van een eikenboom een mariabeeldje. Hij nam dit beeldje mee naar huis om het daar te vereren. De volgende dag was het beeldje verdwenen en hij vond het terug op dezelfde plek als waar hij het gevonden had. Wederom haalde hij het beeldje uit de boom en nam het weer mee naar huis. Maar de volgende dag gebeurde hetzelfde. Deze onverklaarbare gebeurtenis herhaalde zich driemaal. Toen begreep men dat Maria op haar oorspronkelijke vindplaats vereerd wilde worden. Vanaf die tijd werd het beeld in de eikenboom aanbeden en weldra geschiedden er vele mirakelen.

Wat is de link met het Oosterse feest Maria Visitatie?
Wat lijkt dit verhaal op dat van het Mariabeeld uit Ommel! En er zijn nog veel meer verhalen over Maria die tot 3 keer toe terugkeerd naar haar oorsponkelijke plek.  
Interessant aan dit verhaal is het expliciet genoemde jaartal van 1264. Dit terwijl het beeldje uit de 15de eeuw dateert. En in het boekje lees ik dat dit jaar mogelijk verwijst naar het jaar dat de Katholieke kerk een officiele feestdag heeft gemaakt van Onze-Lieve-Vrouw Visitatie. Dit schijnt een het van oorspong Oosterse feest te zijn waarin Maria haar nicht Elizabeth bezoekt en ze elkaar vertellen van hun zwangerschap. De kapel van Meerveldhoven was van oudsher gewijd aan Maria Visitatie. En vooral op deze feestdag, 2 juli zou de verering van het mirakelbeeld  erg groot zijn geweest. Wat is er eigenlijk speciaal aan Maria visitatie? Ik ga het eens verder onderzoeken.

Sedes Sapientiae: zetel der wijsheid

Ik ontdek dat het Mariabeeldje uit Ommel een specifieke aanduiding heeft: Sedes Sapientiae. Dit is Latijns voor zetel der wijsheid en het  is een term uit de kunsthistorie voor de afbeelding van Maria op een troon gezeten met het kind op haar schoot. Een andere naam hiervoor is Troon van Salomon.

Het heilige vrouwelijke in de Christelijke traditie

Nu begrijp ik mijn gedachte aan het boek van Sue Monk Kidd beter. Een van de onderdelen uit het boek die me raakte was haar onderzoek naar ‘the Sacred Feminine’ in de Christelijke traditie. Ze vindt dan bijvoorbeeld dat het  Hebreeuwse woord El Shaddai, meestal vertaalt met God of de almachtige, ook borst betekent en een vrouwelijk woord is. El Shaddai vertaalt zij als degene met borsten. Ook het Hebreeuwse woord voor compassie, barmhartigheid komt van het woord ‘Rechem’; baarmoeder.  Dit toont  het concept van God met baarmoeder danwel God als baarmoeder. Ook het Hebreeuwse woord ‘Ruah’ voor de geest van God of de heilige geest is een vrouwelijke term. Deze geest van God wordt in een later stadium bekend als Wijsheid;  ‘Hokhmah’. En dit is niet zozeer een neutraal concept maar wordt gepersonifieerd als een vrouw. 

Wijsheid is een vrouw

Wijsheid wordt neergezet als een entiteit, persona of manifestatie van God, die voortkomt uit God voor de creatie. Pre-existerend met God, participeert ze in het creatieproces en creëren ze de wereld. Van haar, wijsheid, wordt gezegd dat ze alle dingen met leven heeft ingeblazen. Naar haar wordt verwezen als leraar, lover, één met bomen en planten. Ze is de levensboom en haar fruit is dat wat bevredigt. Zij is degene die Gods’s liefde en werk in de wereld overbrengt. Zij is gids en onthuller van Gods wil. Jung verwijst naar haar als ‘God’s zelfreflectie.

In het oude testament spreekt zij, Wijsheid, zelf:

Ik ben gemaakt in het begin van de tijd, ik was er al voor de aarde bestond.

Toen er nog geen oceanen waren, geen bronnen met een overvloed aan water, toen was ik al geboren.

Voor de bergen een plaats hadden gevonden, voor er heuvels waren, was ik er al;

voordat de Heer de wijde wereld had gemaakt, voordat hij een zandkorreltje had geschapen.

Ik was erbij, toen hij de hemel zijn plaats gaf, om de oceaan een horizon trok.

Toen hij de wolken aan de hemel zette en de bronnen van de oceaan liet stromen,

toen hij het water de wet stelde, de zeeën hun grenzen gaf, toen hij de fundamenten voor de aarde legde,

was ik aan zijn zijde, ik was zijn vertrouweling. Ik was verrukt, elke dag opnieuw, steeds verheugd in zijn aanwezigheid,

ik schiep vreugde in de aarde, ik was blij met de mensen.

Spreuken 8:22-31

God en Godin samen

Interessant is een andere vertaling die ik vond van Spreuken, waarin het laatste stukje net anders vertaald wordt:
... Ik stond als uitvoerster aan zijn zijde,
En ik was zijn vreugde, mij dag in dag uit
verheugend voor zijn aangezicht, steeds weer,

mij verheugend over zijn aardrijk

en ik vond mijn vreugde bij de mensen.

 

Hier komt in mijn ogen mooier naar voren het beeld van Godin naast God en niet onder God. Ze zijn samen uitvoerder en zij was zijn vreugde. Ze waren elkaars vreugde. God en Godin samen.

Sophia Devine Wisdom:
Russisch Icoon uit 17de eeuw in British Museum

Wijsheid wordt Sophia

Wijsheid wordt in het nieuwe testament minder vaak aangehaald en hier wordt ze  aangeduid met het Griekse woord Sophia. In het nieuwe testament staat dat Sophia de verlosser werd. En Jesus wordt aangeduid met het Woord of Logos en dit verwijst weer naar Sophia of Wijsheid uit het oude testament, volgens Kidd. Zij verwijst ook naar Gnostici die claimen dat Jesus Sophia was of Sophia Jesus is geworden.
En wat heeft dit alles met de troon te maken? Sophia wordt vaak als een troon van wijsheid afgebeeld. In de Joodse geschriften heeft ze een eigen troon in de wolken.

Het wijze dragende vrouwelijke principe

Dus het oorspronkelijke heilige vrouwelijke, de vrouwelijke scheppingskracht is terug te vinden in  de Christelijke traditie als Wijsheid en afgebeeld als troon. Dus Maria met kind in een troon (Sedes Sapientiae) verwijst naar dragende wijsheid, die ondersteunt, draagt en wijs en  alwetend is. En dit is het vrouwelijk principe.

Sue Monk Kidd verwijst in haar boek ook nog naar het schilderij van Leonardo da Vinci van de Heilige Anna met Maria en kind. De geweldige schoot van Heilige Anna  deed haar realiseren dat Anna hier de grote moeder representeert die alles baart, bevat, omvat en ‘encompass’ ‘even the male savior’. Zij ziet in schilderij het symbool van een vrouw dat  de ‘vessel of the sacred’ is; het heilige vat, het vaartuig dat het heilige draagt. Een mooi ander beeld van Sedes Sapientiae.

(p.s.: Frigga, de Noorse Godin uit m'n eerder blog over St Gertrudis, wordt ook steeds afgebeeld op een troon........ een pre-Christelijke afbeelding van het zelfde principe?)

Bedevaart naar Ommel

Op stap met mijn moeder
Met mijn moeder weer op  bedevaart, dit keer naar Onze Lieve Vrouwe van Ommel te…. Je raadt het al, …. Ommel. Een uitgestorven Brabants dorp met wel een grote kroeg, een grote kerk en een enorm groot processiepark naast de kerk. Volgens het Bedevaartboek is hier een cultusbeeld te vinden uit de 15de eeuw en zijn er in de loop van de tijd allerlei wonderen gebeurd. 

De legende

De legende vertelt dat de inwoners van Ommel op een vroege morgen omstreeks het jaar 1400 een Mariabeeldje vonden op de afrastering of een paal in een bouwland. Het beeldje werd toen naar de parochiekerk van Asten gebracht. De pastoor had de kerk afgesloten  maar de andere morgen was het beeld weer terug in Ommel. Dit gebeurde tot drie keer toe. Toen was dus wel duidelijk dat Maria op die plek vereerd wilde worden en daar werd er een “keske” (houten kastje waarin het beeldje werd bewaard) geplaatst om het beeld. Er bestaat ook nog een “Keskes boom” en dit de plek zijn waar Maria uitgerust heeft.

In de kerk

De kerk was open! En via een schuifpui kwamen we in het gedeelte waar het miraculeuze Mariabeeldje staat. Een prachtig levendig altaar, allemaal kaarsen, bloemen en mooi verlicht. Heel anders dan de kerk zelf, deze ziet er sober modern en veel killer en kouder uit.

Het bijzondere cultusbeeld

Bij het Marialtaar lees ik dat het hardop bidden van het gebed aan Onze Lieve Vrouwe van Ommel goed is voor een aflaat (een kwijtschelding van zonden). Dus ik verzamel m’n eerste aflaat en tevens  een Mariabedeltje uit Ommel. 

Het Mariabeeld is prachtig; een byzantijns beeld, van ivoor waarschijnlijk uit 1100 en waarschijnlijk vanuit kruistochten mee naar Brabant genomen. Een heel andere stijl dan andere kerkbeelden; het is een bijna platte, tweedimensionaal zittende Maria met kind, heel simpel. Maria houdt in haar linkerhand een appel  en op haar rechter zit een al iets groter kind, met opgetrokken benen. Het kind heeft een boek in zijn linker hand, en heeft zijn rechter hand open opgestoken. En de troon waarin ze zitten omringt hen echt, niet krap op een stoel, maar ruim omvattend valt de troon als het ware om moeder en kind heen. Het geeft een geborgen gevoel. Ik geloof dat ik niet eerder zo enthousiast om een Mariabeeld ben geweest, ik vindt combinatie van simpelheid en strakheid en toch de gedetailleerde uitwerking echt heel mooi.

De Keskesboom

We bezochten het processiepark (s zomers komen hier nog zo’n 60.000 mensen) en gaan dan op zoek naar de Keskesboom. Gevonden!  Midden in een woonwijk, dus helaas niet echt de ruimte om goed  te voelen of het een speciale energieplek is. Op het eerste gevoel niet echt iets heel bijzonders maar wel mooi dat Maria weer bij een boom is geplaatst. Dit lijkt ook een rode draad in mijn queeste, Maria en de link met de natuur, en bomen in het bijzonder. Ik denk dan even terug aan het beeld in Scherpenheuvel, maa ook aan mijn bedevaart naar Meerveldhoven en Oirschot (hierover later meer) waar Maria in een boom hing of zelfs nu nog hangt (Meerveldhoven).

Betekenis van de troon?

Ik blijf enthousiast over het beeld en vooral over die ruime troon. En ik herinner me dat ik iets gelezen heb over de vrouwelijke betekenis van de troon in het boek van Sue Monk Kidd. Zij schrijft in haar boek; the Dance of the Dissident Daughter heel ontroerend en herkenbaar over  haar persoonlijke ontdekkingsreis vanuit de Christelijke traditie naar het heilige vrouwelijke . Daar ga ik eens verder in spitten..... wordt vervolgd.

Replica van het cultusbeeld in de vitrine van de kerk in Ommel

Verdere verdieping in de onwaarschijnlijke legende van Sint Ontcommer

Hoe meer ik er induik, in de legende van Sint Ontcommer, hoe fascinerender het wordt. Het is een heilige die echt in heel Europa vereerd werd, van Spanje, Frankrijk tot aan Engeland, Duitsland,  Polen, Nederland en België. Dus er zit iets in dat waar is en waarde heeft voor  de mensen, er was herkenning voor hetgeen zij representeerde. En wat was dat dan precies????  Ik ga de elementen maar eens stapje voor stapje nader bekijken.

Elementen uit het verhaal

Wilgefortis inWambierzyce, Polen

Sint Ontcommer ofwel Wilgefortis was een maagd. Dit betekent dat zij zichzelf toebehoorde, zij had zichzelf niet aan iemand anders gegeven. Toen dat te gebeuren stond, ze werd immers uitgehuwelijkt door haar vader aan een heidense koning van Sicilië, bad ze tot God; ze riep goddelijke hulp in. De hulp kwam en ze kreeg een baard van God; ze werd lelijk en de koning van Sicilië wilde haar niet meer. Haar vader werd woedend en liet haar kruisigen.

Dit lelijk worden is mogelijk een verwijzing naar de laatste fase van een vrouwenleven; na maagd en moeder treedt de fase in van  ‘crown’ , de wijze oude vrouw. Onvruchtbaar, onaantrekkelijk, makkelijk te verschamperen tot lelijke oude heks.  Dan was Sint Ontcommer dus zowel maagd als  ‘crown’ ; wederom die meerdere gezichten van de godin.

De baard is mogelijk ook  een verwijzing naar het manlijke. Dit zou niet eens zo’n onwaarschijnlijke verklaring zijn, gezien de verwarring die steeds maar weer optreedt in allerlei verklaringen van de Sint Ontcommer legende, over het feit of ze nu een vrouw of een Christus (dus manlijk) beeld verbeeldde.

Eerst vrouw dan man

Dus in grote stappen snel thuis redenerend vertelt de legende:  er was eerst een vrouw, toen een man en als man werd deze persoon aan het kruis gebracht.  En de betekenis is ont-commeren; zorgen wegnemen, liberata, bevrijden.  Dit relaas lijkt zo verdacht veel op een samenvatting van 1 zin van onze cultureel-religieuze geschiedenis van tienduizenden jaren. Er was een godin (matriarchaat met moedergodin cultus), Ggdin moet doen wat haar vader en toekomstige man wil en,  godin wil dit niet en vraagt hulp. Godin kreeg een baard: werd man (de figuur van Jezus) en werd gekruisigd om ons van onze zonden en zorgen te bevrijden.   

Zou het kunnen dat er in de volkse verhalen toch steeds weer een vrouw verschijnt, die dan weer door de kerkvaders in twijfel wordt getrokken en tot man wordt gekroond?

Maar waarom is hier een  “nieuwe”  heilige voor op het podium getrokken? In de Katholieke religie is de mogelijkheid en traditie om allerlei vrouwelijke – godinnen – kwaliteiten als het ware onder de Mariaparaplu te herbergen. Maria heeft niet voor niets zo oneindig veel namen en functies, van troosteres der bedrukten tot blij in verwachting zijnde aanstaande moeder, van wenend aan het kruis tot opstijgend naar de hemel.     

Misschien omdat Maria niet zozeer als maagd maar vooral als moeder ten tonele wordt gevoerd. En de functie van Sint Ontcommer is het ont-zorgen. In principe wel een heel belangrijke functie van een moeder maar niet een waar Maria specifiek om bekend staat. Als moeder heeft zij zelf natuurlijk grote zorgen als haar zoon gekruisigd wordt. Dus het lijkt erop of de vrouwelijke heilige  niet de functie van de moeder maar die van ‘de zoon’ heeft , die heeft met zijn dood de wereld van het lijden verlost. En dat laatste is een behoorlijk ont-commering en bevrijding. 

Dus eigenlijk een vrouwelijke Jezus-figuur die in Steenbergen en in vele andere plaatsen in Europa vereerd werd? Wat mooi, precies eigenlijk waar ik naar op zoek ben; me meer te kunnen herkennen in en identificeren met goddelijke rolmodellen .

Overige attributen

Op de afbeelding van Sint Ontcommer die ik in Waalre heb gezien - hier wordt ze Wilgefortis genoemd - staat ze met een voet op een kroon, en met een kruis en een palmtak in haar hand.

Al zoekende naar de  betekenis van attributen leer ik dat dit een naam heeft: iconografie. Dat klinkt mooi. In de  Romeinse iconografie staat de palm voor de overwinning (symbool van de Romeinse godin Victoria of de Griekse Nike). In de Christelijke traditie is dit verworden tot de overwinning op de dood.

Het kruis staat waarschijnlijk voor het Christendom.  Die voet op de kroon  kan ik duiden als dat Wilgefortis haar koningschap, haar waardigheid  afgelegd heeft; dat heeft ze onder zich gelaten en ze staat daar als het ware boven. Het gaat haar om het heilige en niet om het wereldse, zou mijn inziens de verklaring zijn.

De baard komt weliswaar in alle verhalen terug maar is niet op alle afbeeldingen te zien.  En Sint Oncommer is niet helemaal uniek wat betreft snelle haargroei . De heilige Agnes , een maagd die  Christus trouw wilde blijven, werd naakt in een bordeel gezet, maar haar naaktheid werd bedekt door snel groeiend hoofdhaar (ook zij werd martelares want zij werd uiteindelijk om het leven gebracht met een priem of een zwaard)

Wilgefortis met baard in Westminster Abby

Er is wel een verschil in betekenis tussen baard en haargroei. Haren betekenen volgens de dromenencyclopedie  kracht en manlijkheid (mooi verbeeldt in het verhaal van Samson die door z’n haar te verliezen – geïnitieerd door Delilah - ook z’n kracht is verloren).  Het symbool van de baard is tweeslachtig, aldus het dromenwoordenboek: het kan wijsheid en waardigheid beteken maar ook bedrog en onbetrouwbaarheid.

Autonome vrouw of gerelateerd aan…..

Brengt dit mij iets verder? Ja en nee. Ik blijf op dit moment even bij de gedachte dat Sint Ontkommer een duidelijke functie had in het bevrijden van het gewone volk van hun zorgen. Ik lees dat zij vooral door vrouwen voor veel vrouwenproblemen, met onder andere dominante mannen, wordt aangeroepen. Er wordt in alle verhalen ook steeds een onderscheid gemaakt in de naam: Wilgefortis was de officiële naam, Ontcommer was de volkse naam. En ik zie ik het verhaal dat zij in oorsprong een autonome vrouw was. Zij stond op tegen de wil van zowel haar vader als haar toekomstige man. En dat haar dood, door haar vader, betekende een bevrijding,  een spirituele wedergeboorte. En dat zij een baard kreeg / tot man is gemaakt en hiermee deed de verwarring – onbetrouwbaarheid? -zijn intrede.  

Klinkt dit heel onwaarschijnlijk? Wellicht. Maar ik neem mee in mijn gedachten dat de plaats van goddelijke vrouwen of het vrouwelijke goddelijke  na de moedergodin cultus  tot een soort van tweede rang gedaald is. Allerlei aspecten van die ene Godin werden opgedeeld in verschillende godinnen. Zoals bijvoorbeeld in het Griekse godenrijk, waar de moedergodin uiteen is gevallen in een aantal aparte figuren: Aphrodite (Godin van de liefde), Artemis (Godin van de jacht) , Athene (Godin van de strijd) Hera (moederschap) .  En nog later, naarmate het patriarchaat sterker werd, kregen de opgesplitste godin-onderdelen nog meer een ondergeschikte plaats, zij werden een heilige en/of de vrouw  van, of anderszins gerelateerd aan een belangrijke man (de moeder, de dochter, etc.). En daar, op die plaatsen kunnen we dus ook weer –aspecten van- het goddelijke vrouwelijke principe terugvinden.    

Sint Ontcommer in beeld

Post uit Steenbergen

Er viel een dikke enveloppe op de mat, met daarin een mooi ingebonden boekje over "De Sint Ontkommer-polder en de Steenbergse verering van zijn Patrones" (door L. Merkelbach van Enkhuizen). Toegestuurd door de heer Muys uit Steenbergen, die ik in daar in de kerk had ontmoet. Wat ontzettend attent.

Ik lees erin over de onstuimige geschiedenis van Steenbergen, een betwist en geteisterd gebied door de eeuwen heen, door de St Elizabethvloed, door brand en door grensconflicten van de heren van Vosmeer met die van Nassau en Bergen. En in dit boekje - ik weet niet hoe oud het is -  zijn er ook voornamelijk vragen rond Sint Ontcommer. Zoals: "Hoe te verklaren dat de St Ontcommer devotie zovelen, rijken en armen, naar Steenbergen trok, naar een vervallen doods stedeke, op een uithoek van WestBrabant, dat over land slechts moeilijk te bereiken was en welker haven vrijwel was dichtgeslibd en zelfs in 1538 geheel werd toegedijkt?"

Verzinsels en feiten

Ik lees ook over een wonderen-lijst uit 1884: 6 mirakelen waarin allemaal bleek dat het wonder geschiedde als men een offer aan Sint Ontcommer in de kerk in Steenbergen had gebracht. Deze varieerden van genezingen tot een dood kind dat tot leven werd gewekt, van een verlossing uit de boeien uit een kerker tot weer kunnen zien en zonder krukken kunnen lopen. En even verder op lees ik dat deze wonderenlijst  pas later aan de legende is toegevoegd, dus vermoedelijk een vernuftige poging om pelgrims naar Steenbergen te krijgen. Pelgrimage was in de vroegere tijden zeer interessant voor gemeentes, want dit was handel!  

In de documentatie vind ik wel een aantal feiten:

- Er is in Steenbergen een St Ontcommer polder waarvan het oudste bewijs van de naam in 1482 is gevonden.
- Er was een St Ontcommers-gilde (die in 1481 zijn schuld voor de kronn van Sint Ontcommer ten volle heeft betaald, aldus het Schepenregister)
- Er was in de 15de en 16de eeuw was er een grote devotie voor St Ontcommer in Steenbergen.
- In de archieven – al in 1475 – is melding van  “Beatae Wilgefortis, virginis et martyris, dochter van een Portugese koning.

Verwarring alom

En zoals in ieder boek dat ik lees over Sint Ontcommer, wordt er in dit boekje volop geschreven over de  vergissing rond deze heilige. Ze heeft eigenlijk niet bestaan, of de naïeve gelovigen zagen een Christusfiguur aan het kruis aan voor een vrouw (vanwege een lang gewaad dat dit beeld aanhad). Maar waarom is er dan in de 15de en 16de eeuw in allerlei delen van Europa een verering voor St Ontcommer geweest?

Wat biedt deze dame? Waardoor is de verering gestopt? Waarom wordt er in iedere beschrijving vermeld dat ze niet heeft bestaan. En waarom heeft ze 3 of 4 namen: Wilgefortis, Liberata (of Liberatrix en Deliberatrix.   En waarom wordt ze tot anno nu, 2011, nog vermeld als straatnaam, naam van een polder, in een kerkboek....Wat mag niet gezien worden en wat is er toch steeds?????

St Ontcommer te zien in Waalre 

Er is een  3^de plaats waar Sint Ontcommer devotie plaatsvond, vermeldt  het Brabantse Bedevaartboek: Waalre. De bedevaart is ontstaan eind 16^de eeuw en was nog levend in de eerste helft van de 19^de eeuw. Er was in Waalre een broederschap aan haar gewijd. En er was een voormalig Wilgefortis gesticht, waar een beeld van Wilgefortis, alias Sint Ontcommer nog op de muur te zien is. En misschien hangt er in de kerk nog een schilderij van haar.

Op terugtocht van een bedevaartstochtje met mijn moeder naar Ommel  (hierover een volgende keer meer) zijn we ook even in Waalre gestopt op zoek naar Sint Ontcommer. Want, vertelde mijn moeder, mijn vader was ook erg gefascineerd door deze heilige. Een vriend van hem die veel in Frankrijk was, kwam regelmatig met nieuwe vondsten over Wilgefortis, die ook veel in Frankrijk wordt vereerd. En, volgens mijn moeder, “dan waren ze als kinderen zo blij dat ze weer wat ontdekt hadden”. Zou het genetisch  bepaald zijn, deze bedevaart-tic? vraag ik mij gniffelend af.

Anyway, in Waalre was de kerk dicht, dus het schilderij hebben we niet kunnen checken. Maar wel het beeld aan de buitenkant van het voormalige gesticht: Wilgefortis zonder baard. Met linkervoet op een kroon (dit heb ik ook vaker gezien bij Maria afbeeldingen), in linkerhand een tak en in rechterhand een kruis voor haar borst. De tak is een palmtak als teken van haar martelaarschap, aldus het bedevaartboek.  

Nu ik dit beeld gezien heb weet ik het eigenlijk wel zeker. Dit is weer zo’n mooi voorbeeld van een vrouwelijk heilig figuur met velerlei gezichten. Nu niet maagd en moeder en oude vrouw, maar maagd en man ofwel vrouw met baard. Een volgende verdieping in de –waarschijnlijk voorchristelijke -  betekenis van deze vrouw staat op mijn wensenlijstje.

In de voetsporen van St Ontcommer en....... mijn voorvaderen

St Ontcommer, die vreemde heilige vrouw met een baard, bleek dus in Steenbergen niet te vinden. Volgens het vermaarde Bedevaartboek van mijn pa werd St Ontcommer ook nog in Alphen en in Waalre vereerd. Dus ik naar Alphen, lekker in de buurt.

Maria die  vriendschap, steun en troost  biedt

De kerk was dicht. Alleen de Mariakapel was open. Ook hier weer veel kaarsen en bloemen. En nu viel me vooral het opengeslagen boek op. Een traditie die op meer Mariaplekken is terug te zien; een uitnodiging voor de bezoeker om zijn of haar gedachten en gebeden aan het papier toe te vertrouwen en. Ik las er de laatste tekst die me ontroerde: "Maria, jij bent m'n beste vriendin". En ik realiseerde me de waarde en de functie van Maria voor veel mensen. 

Van Willibrordusput naar veld kapelletje

Ik besloot een wandelroute te volgen die me langs wat andere bijzonderheden in Alpen zou brengen; langs de Sint Willibrordusput en twee Maria kapelletjes. De grafheuvel zou ik een andere keer wel gaan bezoeken.

De Willibrordus put viel me eerlijk gezegd tegen. Ik had een recent bezoek aan de Valentijnsput in Westerhoven in mijn hoofd  als vergelijkingsmateriaal . Dit is echt een prachtige energieplek, waar ik echt in m’n benen tintelingen voelde omdat er zo’n sterke energie voelbaar is. Maar bij de put in Alphen voelde ik niets. Terwijl er –volgens de boeken – in de 19^de eeuw mensen uit de wijde omgeving kwamen om hier water te putten dat voor genezingen werd gebruikt.

Lekker verder gewandeld door de bossen en op een gegeven moment bij een veldkapelletje aangekomen. Daar waren 3 vrouwen die er in stilte een tijdje stonden. Toen ik daarna met ze aan de praat  raakte, vertelde één van de vrouwen dat ze hier samen kwamen om te bidden voor haar broer, die nog maar kort te leven had. Voor haar en haar broer was dit kapelletje van kinds af aan een bijzonder plekje waar ze altijd langs fietsten. Ze raakte geëmotioneerd en vroeg me: geloof jij? Ja, antwoorde ik. En hierop betoogde ze gloedvol dat ze van harte hoopte dat er in de wereld toch wat meer hoop, geloof en liefde mocht komen, omdat  het nu allemaal vaak zo oppervlakkig is.         

Ik was wederom geraakt door wat, in dit geval Maria, voor troost en steun kan bieden.

Alphen, wat een prettig dorp

In het dorp Alphen zelf vond ik het zeer aangenaam, ik vond er een prettige sfeer hangen en ik merkte dat ik zelfs wat huizen aandachtiger bekeek  en dat m’n fantasie soms op hol sloeg over wonen in dit dorp.  

Het dorp ligt op een kruispunt van 2 oude Romeinse heerbanen; de Maastrichtse baan, die via Gorinchem naar Maastricht en Keulen liep. En de andere heerbaan liep van Antwerpen over Hoogstraten en Baarle, via Alphen (de Dekt - Prinsehoef - Leeuwerkeneik), Esch en St. Michielsgestel naar Nijmegen. 

Dorp van mijn voorvaderen

En toen ik een aantal dagen later toevalligerwijs de stamboom van mijn vaders kant onder ogen kreeg, zag ik dat er allerlei plekken vermeld stonden, die ik tot dan toe op deze Madonna-queeste bezocht had. M’n voorvaderen woonden vele generaties in St. Geertruidenberg, in Breda en … één van de verst terug gevonden dateringen, vanaf 1603 of nog eerder, in Alphen.  Zou ik het er daarom  zo prettig vinden?   Of zou dit komen omdat het echt oude grond is, waar al ver voor de jaartelling sporen van bewoning zijn teruggevonden?

Over St. Ontcommer had ik in Alphen niks gevonden. Dus dit spoor wordt nog vervolgd.  

De heilige St. Ontcommer

St Ontcommerverering in Steenbergen
Een belangrijke bron voor dit project is het superdikke boek van ons pa: Bedevaartplaatsen in Nederland, deel Noord-Brabant. Op één van de begindagen van mijn pelgrimage heb ik gewoon dit boek gepakt, gekeken naar de datum van die dag, gezocht welke heilige op die dag vereerd werd en naar de plek in kwestie vertrokken. Zo kwam ik op 20 juli in Steenbergen terecht, waar St Ontcommer op die dag vereerd werd.

Ik weet nog dat ik in de auto onderweg naar Steenbergen me afvroeg wat ik kon verwachten, of het misschien wel heel erg druk was op zo'n naamdag (net zoals een paar jaar eerder toen ik met Karin naar  het St Anna kapelletje in Molenschot ging op 26 juli, wat toen bomvol zat met vrouwen die, netzoals ik, bij Sint Anneke kwamen bidden om een manneke).
InSteenbergen aangekomen passeerde ik de St Ontcommerstraat en vond nog een parkeerplekje bij de kerk. De kerk was open en ik werd gastvrij onthaald door een man en een vrouw. Ik was de enige. En ik keek rond en zag geen enkel beeld.

Protestante Waterstaatkerk
Toen ik vroeg naar de heilige Ontcommer, of daar misschien een beeld van was, keek de man mij doordringend aan. Dit is een protestante kerk. Misschien moet u bij de katholieke kerk zijn, hier een eindje terug in het dorp. Ik kreeg nog wel een rondleiding en hij vertelde dat dit de Waterstaat kerk was (beheerd door de ingenieurs van Willem de I van de toenmalige Rijkswaterstaat). Nadat de watergeuzen Steenbergen hadden geplunderd (1572) kwam Prins Maurits die van de katholieken de kerk ontnam en 'm aan de protestanten gaf.

Da' s waar ook, Protestante kerken hebben geen beelden. En al helemaal geen Maria. Wat weet ik toch weinig van het Protestante geloof, en alle verschillen daarin (Gereformeerden, Hervormden). Ik ken hun kerken en hun gebruiken niet. Het enige wat ik me herinner is dat een jongetje uit de 1ste klas lagere school - Betrand - als enige uit de klas niet z'n Heilige Communiefeest mocht doen omdat hij Protestant was. En dat de Protestantse kerken die ik in Amsterdam wel eens bezocht heb, sober zijn en er veel aandacht wordt besteed aan de uitleg van de bijbel en aan het zingen van psalmen.

Katholieke overdadigheid maar geen Ontcommer
De Katholieke kerk was ook open. Ook hier werd ik verwelkomd door een man en vrouw (proefde ik hier iets van: wat zij doen, doen wij ook?). En ik werd overweldigd door alle overdadige beelden, vaandels, versieringen, symbolen, schilderijen, snuisterijen en prullaria. Ineens zag ik het voordeel van een sobere kerkinrichting. Het leidt in ieder geval niet af van waarom je op die plek bent.
En ook hier was ik de enige bezoeker. Geen drukte dus op de naamdag van de heilige St. Ontcommer. St. Ontcommer.....? Nee daar had men nog nooit  van gehoord. Die had niks met deze kerk te maken, dat wist men zeker. Dit was de heilige Gummarus kerk.

Wel de heilige Gummarus, om breuken te herstellen
Gummarus is ook een interessante heilige ( hij herstelt breuken, niet alleen heeft hij een afgebroken boom weer hersteld, maar ook echtbreuken, omdat hij getrouwd was met een kwaai wijf)  maar m'n eigenlijke doel was St. Ontcommer. Zij is mogelijk nog interssanter. Ze wordt aangeroepen bij kommer en kwel. Haar legende is dat ze moest trouwen met een heiden, dit niet wilde en tot God bad om haar zo lelijk mogelijk te maken en dit geschiedde: ze kreeg een baard.

Toen ik in het geschiedenisboekje over de kerk las dat de Gummarus verering was voort gekomen uit de St. Ontcommer verering , en de gastheer en -vrouw ook attent maakte op de St. Ontcommer straat die vlakbij was, wilde men toch wel geloven dat de plek ooit iets met St. Ontcommer te maken had gehad. Maar ik moest vooral ook het reliek van de heilige Gummarus gaan bekijken.

St. Ontcommer wordt vervolgd.
Aan het eind van mijn bezoek kwam er een man binnen die direct naar mij werd doorverwezen. De deskundige!. Hij kende inderdaad de legende van St. Ontcommer, ofwel de baardheilige. En hij zou thuis er eens verder naar op zoek gaan. Of ie m'n emailadres mocht, als ie iets vond, dan zou hij het me mailen. Geweldig natuurlijk.

En terloops werd ook nog opgemerkt - toen ik vertelde dat ik eerst in de Protestante kerk terecht was gekomen - "Ja, ze hebben die van ons afgepakt". En het verdiet en de woede hierover  waren nog duidelijk hoorbaar in dat zinnetje. Wat heeft dat voor een impact gehad, die reformatie, realiseerde ik me toen. De breuk tussen de geloven. Misschien toch nog eens me verdiepen in de heilige Gummarus om breuken te helen

Wat nou, onbekende madonna?



Venus van Willendorf (ongeveer 23.000 voor Christus)

Eezijdig beeld van het vrouwelijke
Waar ben ik eigenlijk naar op zoek? Naar de onbekende madonna. Maar hoezo? Dit veronderstelt dat er bekende én onbekende madonna’s zijn;  bekende beelden van madonna én beelden die onbekend / onzichtbaar zijn.  Om bij het bekende te beginnen: Madonna[i] ; het vrouwelijke dat afgebeeld is in ons cultureel- religieuze erfgoed, is de afbeelding van Maria. En Maria ken ik als moeder van Jezus, te zien in Katholieke kerken en kapelletjes, afgebeeld als moeder met kind of als maagd.

Voor mij is dit een te eenzijdig beeld van het vrouwelijke. Er moet toch meer zijn. Iedere vrouw kent ook andere kanten dan moederschap en maagdelijkheid. Denk maar aan onze seksuele, sensuele, verleidelijke kant. Of aan het  krachtige, sterke stuk van vrouwen. Ons blije, speelse deel, vriendinnen, ontspannen, giechelig,  Maar ook ons verdrietige, lijdende part , onmachtig, onderdrukt, onzeker. En wat te denken van onze wijze zijde, het wetende deel.

Onbekende  kant van het vrouwelijke meer zichtbaar  

Mijn ‘hypothese’ , mijn uitgangspunt  in deze zoektocht is dat het vrouwelijke principe veel meer aspecten kent dan de – zo op het eerste oog – zichtbare, bekende. En ik zoek dus naar wat deze aspecten zijn, hoe deze er uit zien, hoe ze afgebeeld zijn. En waarom ze niet meer zichtbaar zijn.

Want een tweede hypothese (eigenlijk is het meer dan een hypothese, het is een innerlijk weten) is dat het de hoogste tijd is om de onzichtbare kanten weer zichtbaar te maken. Opdat er een goede balans komt tussen het manlijke en het vrouwelijke principe. In ons eigen leven (iedereen heeft manlijke en vrouwelijke energie), in onze maatschappij (we leven in een patriarchaat, waar de manlijke principes als beter worden gewaardeerd dan het vrouwelijke principe) en het spirituele leven.  2000 jaar Christendom en een dominante rol van de kerk in onze cultuur heeft ons spirituele beeld van hetgeen heilig is, van het allerhoogste, opperste wezen bepaald. Dit is manlijk; God is een hij  en Christus was een zoon.  

Patriarchale God

Ik heb zo’n behoefte aan een vrouwelijke God. Omdat ik als vrouw me daarmee veel beter kan identificeren, en het goddelijke in mezelf makkelijker toegankelijker wordt. Het voelt steeds alsof het via zo’n omweg gaat, via mijn automatische associaties aan het manlijke moet ik vervolgens bedenken dat het om neutrale energie gaat en dan weer de vertaalslag maken naar mijn eigen specifieke vrouwelijke natuur.   

De gedachte aan een moedergodin, aan het matriarchaat, aan Godin (in plaats van God), aan een Supreme Being dat vrouwelijk is, maakt voor mij een opening naar een heel nieuw wereldbeeld, waar hele andere dingen gewaardeerd worden en heilig zijn. Waar het proces van zwanger zijn, geboorte geven, kinderen opvoeden heilig is, maar ook bezig zijn met kunst, cultuur, verzorging, uiterlijk, dans, muziek, planten,  natuurbehoud, koken, ziekenverzorging, stervensbegeleiding hooglijk gewaardeerd worden, net zoveel als, of misschien juist meer dan techniek, bankwezen, oorlogsvoering, competitie in sport, handel. Hiermee wil ik absoluut niet zeggen dat de eerstgenoemde zaken alleen door vrouwen uitgevoerd (dienen te) worden en de laatstgenoemde aspecten alleen voor mannen zijn. Het gaat voor mij niet om mannen en vrouwen, of mannen tegen vrouwen of vrouwen meer/minder dan mannen. Ik heb het over manlijk en vrouwelijk, dat in ieder mens zit, in heel de schepping zichtbaar is. En in onze patriarchale cultuur wordt het manlijke aspect (bij mannen en bij vrouwen) meer gewaardeerd dan het vrouwelijke.  “Patriarchaat komt van het Griekse Pater, dat betekent  vader en Archein, dat betekent ‘rule’ . Patriarchaat is niet van mannen of manlijk, het is het systeem van sociale besturing, het complex van patronen en verhoudingen in cultuur, religie en binnen families. En dit systeem heerst zodanig dat in de sociale organisatie mannen en vaders de autoriteit hebben en zijn. Mannen domineren in het systeem en vrouwen en het vrouwelijke leven bevinden zich daaronder”[ii]. Als het al niet in het echt gebeurt (check: hoeveel van de belangrijke beslissingen op nationaal en wereld niveau worden door mannen genomen?) dan vindt het plaats in gedachten. Hoe ‘het ‘ moet, wat goed en slecht is, wat onze maatstaf is, wordt uiteindelijk - misschien indirect, maar toch in hoge mate - bepaald door een blauwdruk van ons beeld van een heersend vaderfiguur, door programmatie over God. Hoe verder mijn zoektocht vordert, hoe meer ik mij er bewust van wordt dat het bij mij in ieder geval zo werkt.        

Moedergodin op luipaardtroon: Çatal Hüyük, Turkije ca. 5750 v. Christus

Wat is er met matriarchaat gebeurd?            
Maar ooit was er een matriarchaat. Was het vrouwelijke principe heilig. En was er een moedergodin cultus. Waarom is deze zo rigoureus verdwenen? Waarom is het manlijke en het vrouwelijke niet in balans, waarom is Godin niet gelijkwaardig aan God? Hier gaat mijn zoektocht over.

---

[i] ma` don - na («Italiaans) de -woord (vrouwelijk) madonna`s 1 mevrouw; dame; 2 Onze-Lieve-Vrouw; afbeelding daarvan.  http://www.woorden.org/woord/madonna

[ii] Sue Monk Kidd, The Dance of the Dissident Daughter (1996)

St Gertrudis als doodsgodin

St Gertrudis laat me niet los. Deze lokale heilige is zowel een historisch figuur als ook een archetypisch karakter waar veel verering en symbolische betekenis in te vinden is. 

Als historische figuur interesseert ze me eerlijk gezegd niet zo heel erg. Het is wel leuk om te weten dat ze van 626 tot 664 na Christus leefde, uit het Merovingisch  regentengeslacht van de Pippiniden stamt en voorouder was van Karel de Grote. In haar leven was ze abdis van Nijvel in Waals Brabant. Ze was gravin van Strijen en “bezat schier het gehele westen onzer provincie” meldt het Noord-Brabantsche sagenboek (1973). En het is wellicht interessant om inzicht te krijgen in haar leiderschapskwaliteiten als vrouw in die tijd.

Maar de archetypische Gertrudis boeit me veel meer. Een archetype is een universeel begrepen symbool, oermodel, gedragspatroon  dat ten grondslag ligt aan varianten van personificaties, concepten en objecten. Ik ga er van uit dat niets verdwijnt in het universum dus dat allerlei archetypische aspecten steeds maar weer terugkeren in actuele representaties. Dus in het voorbeeld van Getrudis, die echt bestaan heeft, zijn er later allerlei elementen aan haar toegeschreven die als (deel van een) oermodel eerder al bestaan hebben. Zoals de elementen van een eerdere doodsgodin, wat in verschillende beschrijvingen te lezen is. In enkele gevallen wordt er een concrete namen genoemd, die van de Noordse godin Frigga en Freya[i].

St Gertrudis opvolgster van de Noordse Frigga of Freya?

Frigga op troon

Wie zijn Frigga en Freya?

In de Noordse mythologie werd Frigg (Edda's) of Frigga (Gesta Danorum) de "Eerste onder de godinnen" genoemd, 1 de vrouw van Odin, koningin van de Asen, en godin van het firmament, aldus Wikipedia.  Zij is de godin of patrones van het huwelijk, het moederschap, de vruchtbaarheid, de liefde en de seksualiteit, de huishouding en de huiselijke kunsten. Dit zijn alles tezamen kenmerkende eigenschappen van een moedergodin.


Naast haar hoofdfunctie van echtgenote en moeder, heeft ze de macht over de voorspelling, al zegt ze zelf niet wat ze weet, en zij is de enige die naast Odin op de hoogverheven troon Hlidskjalf mag zitten vanwaaruit men een volledig zicht op het universum heeft. Samen met haar man neemt ze mee deel aan de Wilde Jacht. Zij was in vele culturen uit de noordelijke helft van Europa bekend, soms onder lichte naamvariaties: bijv. Frea in Zuid-Duitsland, Frija of Friia in Oud Hoogduits, Friggja in Zweden, en Frika in de opera's van Wagner. Vrouw Holle (maakt sneeuw door haar kussen uit te kloppen) en Perchta (controleert het spinnen) worden eveneens als een relict van het Frigg concept beschouwd.

Freya en Frigga worden veel door elkaar gehaald maar Freya lijkt mij toch weer een iets andere vorm;

Freya is de Noordse godin van de vruchtbaarheid, de liefde en de wellust en ze is ook een strijdgodin. Ze wordt beschouwd als de Noord-Europese tegenhangster van Venus en Aphrodite, al bezit ze een combinatie attributen die in geen enkele mythologie van andere Indo-Europese volkeren aanwezig is. Ze komt wat dat betreft dichter bij de Mesopotamische Ishtar, voor zover die ook zowel in de liefde als in de strijd is betrokken, aldus Wikipedia.

Freya’s verblijft in Fôlkvângr, een plek in de bovenwereld/hemelen, waar zij een zaal heeft om  de helft van de doden te ontvangen (de andere helft is voor Odin).

De doden overbrengen

En hier zit ook  de connectie met St Gertrudis. Zij was geleidster van de doden. [ii] Een van de ‘bewijzen’ hiervoor is het gebruik van de St. Geertenminne, een dronk voorafgaand aan een reis om de reiziger te beveiligen tegen ongelukken. Men sprak onder het drinken de formule uit: ‘Ste. Geerteminne en St. Jansgeleide’. Dit gebruik wordt gezien als gekerstende voortzettingen van heidense herinneringsdranken aan de goden. Interessant is dat Sinte Geertruiden Minne en Sint Jans Minne een soort twee-eenheid vormden, in de Nederlanden en in Neder-Duitsland. Zo was het ook gebruikelijk om iemand een goede reis te wensen met de woorden ‘Sint Jans Gelei en Sinte Geertruids min zij met U’.  St. Jan; Johannes de Doper wordt vereerd als patroon van een pijnloze dood en geleider der reizenden.

In de volgende legende wordt hierover verhaald.  

Legende van de verliefde ridder, de duivel en de minnedronk

Er was een ridder was die St Gertrudis liefhad en hij hoopte dat hij St Gertrudis voor zich kon winnen, ook al had ze zich teruggetrokken in het klooster uit het wereldse leven. De ridder riep daarom de hulp van den duivel in. De ridder beloofde zijn ziel na 7 jaar aan de duivel als deze hem wilde helpen  en de ridder ondertekende het perkament met bloed. De 7 jaar verliepen, St Gertruud was nog steeds in het klooster, - en in een van de legendes gaf de ridder zich over aan allerhande aardse genoegens - maar de duivel eiste wel de ziel van de ridder op en kwam de ridder na 7 jaren - van geluk en genot - halen  St. Gertrudis droomde van St. Jan en deze maakte aan bekend met het gevaar waarin de ridder verkeerde. St Gertrudis verzamelde al haar nonnen en ging voor de kloosterpoort staan, waar juist de duivel met  de ridder voorbij reed. Zij ging voor de ridder staan, bood hem een beker wijn aan en zei hem dat hij deze moest ledigen op St. Jans’ geleide.  De ridder volgde haar raad en toen de laatste droppel gedronken was vloog de boze vijand onder afgrijselijk gehuil weg en het perkament viel verscheurd voor de voeten van de ridder.

In één van de legendes deed Gertrudis met haar abdisstaf ook nog een bron ontspringen en bood de edelman vervolgens een dronk aan 'ter ere van Sint Jan en ter minne van mij'. De St. Gertrudis bron zou in Borgvliet bij Bergen op Zoom liggen.

Wat zijn de diepere lagen van deze legende?

In eerste instantie lijkt de essentie van het verhaal dat St. Gertrudis zichzelf trouw blijft en zij redt degene die zichzelf niet trouw is gebleven (de ridder die zijn ziel verpand heeft aan de duivel). Zij zorgt in feite voor de dood en wedergeboorte van de ridder (het is onduidelijk in dit verhaal of de ridder dood gaat, duidelijk is wel dat de oude vorm (ridder in de ban van de duivel) sterft, hij is na de beker wijn weer ‘schoon’.   Maar, het is wel een erg stichtelijke boodschap. Zou het kunnen zijn dat de ridder ook zichzelf trouw is, alleen dat hij dit doet op de aardse wijze. Of dat het helemaal niet gaat over trouw zijn of niet, goed of kwaad. Maar over de vergankelijkheid van het leven en alle duale krachten hierin.

Er zijn verschillende aanwijzingen, zoals het met bloed ondertekenen en de drinkbeker, voor een mogelijke interpretatie vanuit een moedergodinnen cultus. Het bloed verwijst naar psychische energie en levenskracht, menstruatie waardoor leven uberhaupt mogelijk is. De beker is de levensbron, die de wateren van het leven bevat, de baarmoeder. Het is het klassieke freudiaanse symbool van vrouwelijke seksualiteit.

Stel…. St Gertrudis is een priesteres van een moedergodin (Frigga, Freya of nog eerdere voorgangers?). En stel…. de duivel is donkere kant van  Godin, de vernietigende kracht, de aardse genoegens, de lusten en verlangens. De ridder (het manlijke element?) wil (via de priesteres) de moedergodin aanbidden en hij komt 7 jaar[iii] in aanraking met de aardse genoegens. Met andere woorden, er is een langdurig contract tussen mens en aarde via bloed tot stand gekomen.

Vervolgens droomt de priesteres van St Jan, oftewel zij ‘leest’ de energie van Johannes de Doper.

De dood van St Jan en van de ridder begeleid door een ritueel

Omdat St. Jan steeds terug blijft komen toch ook maar even dieper in zijn verhaal duiken. Ook omdat deze legende mij op een of andere manier erg doet denken aan het verhaal uit de bijbel van Salomé die het hoofd van Johannes de doper op een schaal vraagt. Johannes werd vermoord door Herodes op aanwijzen van Salomé die na haar buikdans ritueel van Herodes als beloning alles mocht vragen wat haar hart begeerde. Ze vroeg – na kort beraad met haar moeder – om het hoofd van Johannes de doper, op een bord. Aldus geschiedde.

Een mogelijke interpretatie van dit Bijbelse verhaal is dat Salomé (haar naam betekent vrede) een priesteres is die een ritueel uitvoert. Buikdansen was in vroegere tijden een heilige dans, die o.a. in gebruik is  bij bevallingen. Met het buikdans ritueel zou Salomé  de ‘overtocht’ van Johannes naar de andere zijde, ofwel zijn stervensproces, ondersteunen.

Gertrudis vertelt op haar beurt de ridder dat zijn einde nabij is en voert een ritueel uit met haar collega-priesteressen (in de Christelijke vertaling zijn dit de nonnen geworden). Zij biedt de beker aan, met andere woorden de levensbron, en laat het oude sterven en het nieuwe geboren worden.

Wat weten we verder van St Gertrudis?

In een aantal  verhalen is St Gertrudis aan het spinnen. “Een daarvan verhaalt dat de heilige eens tijdens het spinnen in slaap was gevallen, waarna ratten en muizen haar spinrokken in hun hol hadden gesleept. Een andere legende vertelt hoe Gertrudis tijdens het spinnen werd gesard door de duivel in de gedaante van een muis. Niettemin wist de heilige haar geduld te bewaren. In weer een andere legende wordt verhaald hoe de heilige, moe van het spinnen, op zeker ogenblik in slaap was gevallen. De duivel zond daarop ratten en muizen die haar spinrokken in de war maakten. Gertrudis, eenmaal ontwaakt, zou echter deze dieren hebben verjaagd. Dergelijke verhalen kenden reeds aan het begin van de 15e eeuw een wijde verspreiding in West-Europa[iv].

"Frigga spinning clouds"

Een spinnewiel is het symbool voor het creëren van de levensdraad. In dat verband heeft het spinnewiel alles uit te staan met het levenslot en de dood. Een van de godinnen die in verband met het spinnen wordt gebracht is Holda of Vrouw Holle. Hier zijn we weer terug in de Noordse godin wereld van Frigga en Freya.

De naam Gertrudis betekent `sterk speer`. Haar feestdag is 17 maart. En ze werd bovenal vereerd als patrones tegen de ratten en muizen. “De reden van haar aanroeping is wel deze, dat de H. Gertrudis  eenige trekken van de Germaansche doodsgodin heeft overgenomen; immers in de volksvoorstelling neemt de ziel vaak de gedaante van een muis aan”, aldus het Sagenboek (p.206). Muizen worden ook wel chtonische zieledieren genoemd; men meende, dat de ziel het lichaam kon verlaten en in een dier verder leven, hetzij als muis, hommel, spin of wat ook.

Maar …… het zijn behoorlijk wat –ogenschijnlijk - tegenstrijdige aanwijzingen. Maagd, Sterk Speer, de lente-datum van 17 maart, muis, spinnen, staf, beker, afscheidsdrank (St Geertenminne), St Jan (24 juni). Het lijkt onmogelijk om de figuur van deze heilige terug te vertalen naar 1 personage. En al deze tegenstrijdigheden maken haar juist een moedergodin, waarin leven, dood en wedergeboorte, maagd, moeder en wijze vrouw, manlijke en vrouwelijke vorm, liefde en strijd, creativiteit en destructie en alle andere dualiteiten vertegenwoordigd zijn.

---

[i]  http://aworldofmyths.com/Norse_Gods/Freya.html / ;  http://www.meteo-maarssen.nl/hk_0317.html

[ii] Het tijdschrift der Nederlandse Taal- en Letterkunde (jaargang 79 uit 1963!) stelt dat het feit dat St. Geertruid geleidster van de doden was historisch gedocumenteerd is. Na haar dood werd Geertruide onmiddellijk vereerd als beschermster tegen gevaren op zee, als bevrijdster van gevangenen en als geleidster van reizenden.

[iii] 7 is een heilig getal dat ook staat voor volledigheid, zoals ook terugkomt in o.a. de  7 dagen waarin schepping tot stand kwam, de 7 deugden, de 7 kleuren van de regenboog, of de 7 dwergen van Sneeuwwitje.

[iv] http://www.meertens.knaw.nl/bedevaart/bol/plaats/597.