Sint Ontcommer in beeld

Post uit Steenbergen

Er viel een dikke enveloppe op de mat, met daarin een mooi ingebonden boekje over "De Sint Ontkommer-polder en de Steenbergse verering van zijn Patrones" (door L. Merkelbach van Enkhuizen). Toegestuurd door de heer Muys uit Steenbergen, die ik in daar in de kerk had ontmoet. Wat ontzettend attent.

Ik lees erin over de onstuimige geschiedenis van Steenbergen, een betwist en geteisterd gebied door de eeuwen heen, door de St Elizabethvloed, door brand en door grensconflicten van de heren van Vosmeer met die van Nassau en Bergen. En in dit boekje - ik weet niet hoe oud het is -  zijn er ook voornamelijk vragen rond Sint Ontcommer. Zoals: "Hoe te verklaren dat de St Ontcommer devotie zovelen, rijken en armen, naar Steenbergen trok, naar een vervallen doods stedeke, op een uithoek van WestBrabant, dat over land slechts moeilijk te bereiken was en welker haven vrijwel was dichtgeslibd en zelfs in 1538 geheel werd toegedijkt?"

Verzinsels en feiten

Ik lees ook over een wonderen-lijst uit 1884: 6 mirakelen waarin allemaal bleek dat het wonder geschiedde als men een offer aan Sint Ontcommer in de kerk in Steenbergen had gebracht. Deze varieerden van genezingen tot een dood kind dat tot leven werd gewekt, van een verlossing uit de boeien uit een kerker tot weer kunnen zien en zonder krukken kunnen lopen. En even verder op lees ik dat deze wonderenlijst  pas later aan de legende is toegevoegd, dus vermoedelijk een vernuftige poging om pelgrims naar Steenbergen te krijgen. Pelgrimage was in de vroegere tijden zeer interessant voor gemeentes, want dit was handel!  

In de documentatie vind ik wel een aantal feiten:

- Er is in Steenbergen een St Ontcommer polder waarvan het oudste bewijs van de naam in 1482 is gevonden.
- Er was een St Ontcommers-gilde (die in 1481 zijn schuld voor de kronn van Sint Ontcommer ten volle heeft betaald, aldus het Schepenregister)
- Er was in de 15de en 16de eeuw was er een grote devotie voor St Ontcommer in Steenbergen.
- In de archieven – al in 1475 – is melding van  “Beatae Wilgefortis, virginis et martyris, dochter van een Portugese koning.

Verwarring alom

En zoals in ieder boek dat ik lees over Sint Ontcommer, wordt er in dit boekje volop geschreven over de  vergissing rond deze heilige. Ze heeft eigenlijk niet bestaan, of de naïeve gelovigen zagen een Christusfiguur aan het kruis aan voor een vrouw (vanwege een lang gewaad dat dit beeld aanhad). Maar waarom is er dan in de 15de en 16de eeuw in allerlei delen van Europa een verering voor St Ontcommer geweest?

Wat biedt deze dame? Waardoor is de verering gestopt? Waarom wordt er in iedere beschrijving vermeld dat ze niet heeft bestaan. En waarom heeft ze 3 of 4 namen: Wilgefortis, Liberata (of Liberatrix en Deliberatrix.   En waarom wordt ze tot anno nu, 2011, nog vermeld als straatnaam, naam van een polder, in een kerkboek....Wat mag niet gezien worden en wat is er toch steeds?????

St Ontcommer te zien in Waalre 

Er is een  3^de plaats waar Sint Ontcommer devotie plaatsvond, vermeldt  het Brabantse Bedevaartboek: Waalre. De bedevaart is ontstaan eind 16^de eeuw en was nog levend in de eerste helft van de 19^de eeuw. Er was in Waalre een broederschap aan haar gewijd. En er was een voormalig Wilgefortis gesticht, waar een beeld van Wilgefortis, alias Sint Ontcommer nog op de muur te zien is. En misschien hangt er in de kerk nog een schilderij van haar.

Op terugtocht van een bedevaartstochtje met mijn moeder naar Ommel  (hierover een volgende keer meer) zijn we ook even in Waalre gestopt op zoek naar Sint Ontcommer. Want, vertelde mijn moeder, mijn vader was ook erg gefascineerd door deze heilige. Een vriend van hem die veel in Frankrijk was, kwam regelmatig met nieuwe vondsten over Wilgefortis, die ook veel in Frankrijk wordt vereerd. En, volgens mijn moeder, “dan waren ze als kinderen zo blij dat ze weer wat ontdekt hadden”. Zou het genetisch  bepaald zijn, deze bedevaart-tic? vraag ik mij gniffelend af.

Anyway, in Waalre was de kerk dicht, dus het schilderij hebben we niet kunnen checken. Maar wel het beeld aan de buitenkant van het voormalige gesticht: Wilgefortis zonder baard. Met linkervoet op een kroon (dit heb ik ook vaker gezien bij Maria afbeeldingen), in linkerhand een tak en in rechterhand een kruis voor haar borst. De tak is een palmtak als teken van haar martelaarschap, aldus het bedevaartboek.  

Nu ik dit beeld gezien heb weet ik het eigenlijk wel zeker. Dit is weer zo’n mooi voorbeeld van een vrouwelijk heilig figuur met velerlei gezichten. Nu niet maagd en moeder en oude vrouw, maar maagd en man ofwel vrouw met baard. Een volgende verdieping in de –waarschijnlijk voorchristelijke -  betekenis van deze vrouw staat op mijn wensenlijstje.