Verdere verdieping in de onwaarschijnlijke legende van Sint Ontcommer

Hoe meer ik er induik, in de legende van Sint Ontcommer, hoe fascinerender het wordt. Het is een heilige die echt in heel Europa vereerd werd, van Spanje, Frankrijk tot aan Engeland, Duitsland,  Polen, Nederland en België. Dus er zit iets in dat waar is en waarde heeft voor  de mensen, er was herkenning voor hetgeen zij representeerde. En wat was dat dan precies????  Ik ga de elementen maar eens stapje voor stapje nader bekijken.

Elementen uit het verhaal

Wilgefortis inWambierzyce, Polen

Sint Ontcommer ofwel Wilgefortis was een maagd. Dit betekent dat zij zichzelf toebehoorde, zij had zichzelf niet aan iemand anders gegeven. Toen dat te gebeuren stond, ze werd immers uitgehuwelijkt door haar vader aan een heidense koning van Sicilië, bad ze tot God; ze riep goddelijke hulp in. De hulp kwam en ze kreeg een baard van God; ze werd lelijk en de koning van Sicilië wilde haar niet meer. Haar vader werd woedend en liet haar kruisigen.

Dit lelijk worden is mogelijk een verwijzing naar de laatste fase van een vrouwenleven; na maagd en moeder treedt de fase in van  ‘crown’ , de wijze oude vrouw. Onvruchtbaar, onaantrekkelijk, makkelijk te verschamperen tot lelijke oude heks.  Dan was Sint Ontcommer dus zowel maagd als  ‘crown’ ; wederom die meerdere gezichten van de godin.

De baard is mogelijk ook  een verwijzing naar het manlijke. Dit zou niet eens zo’n onwaarschijnlijke verklaring zijn, gezien de verwarring die steeds maar weer optreedt in allerlei verklaringen van de Sint Ontcommer legende, over het feit of ze nu een vrouw of een Christus (dus manlijk) beeld verbeeldde.

Eerst vrouw dan man

Dus in grote stappen snel thuis redenerend vertelt de legende:  er was eerst een vrouw, toen een man en als man werd deze persoon aan het kruis gebracht.  En de betekenis is ont-commeren; zorgen wegnemen, liberata, bevrijden.  Dit relaas lijkt zo verdacht veel op een samenvatting van 1 zin van onze cultureel-religieuze geschiedenis van tienduizenden jaren. Er was een godin (matriarchaat met moedergodin cultus), Ggdin moet doen wat haar vader en toekomstige man wil en,  godin wil dit niet en vraagt hulp. Godin kreeg een baard: werd man (de figuur van Jezus) en werd gekruisigd om ons van onze zonden en zorgen te bevrijden.   

Zou het kunnen dat er in de volkse verhalen toch steeds weer een vrouw verschijnt, die dan weer door de kerkvaders in twijfel wordt getrokken en tot man wordt gekroond?

Maar waarom is hier een  “nieuwe”  heilige voor op het podium getrokken? In de Katholieke religie is de mogelijkheid en traditie om allerlei vrouwelijke – godinnen – kwaliteiten als het ware onder de Mariaparaplu te herbergen. Maria heeft niet voor niets zo oneindig veel namen en functies, van troosteres der bedrukten tot blij in verwachting zijnde aanstaande moeder, van wenend aan het kruis tot opstijgend naar de hemel.     

Misschien omdat Maria niet zozeer als maagd maar vooral als moeder ten tonele wordt gevoerd. En de functie van Sint Ontcommer is het ont-zorgen. In principe wel een heel belangrijke functie van een moeder maar niet een waar Maria specifiek om bekend staat. Als moeder heeft zij zelf natuurlijk grote zorgen als haar zoon gekruisigd wordt. Dus het lijkt erop of de vrouwelijke heilige  niet de functie van de moeder maar die van ‘de zoon’ heeft , die heeft met zijn dood de wereld van het lijden verlost. En dat laatste is een behoorlijk ont-commering en bevrijding. 

Dus eigenlijk een vrouwelijke Jezus-figuur die in Steenbergen en in vele andere plaatsen in Europa vereerd werd? Wat mooi, precies eigenlijk waar ik naar op zoek ben; me meer te kunnen herkennen in en identificeren met goddelijke rolmodellen .

Overige attributen

Op de afbeelding van Sint Ontcommer die ik in Waalre heb gezien - hier wordt ze Wilgefortis genoemd - staat ze met een voet op een kroon, en met een kruis en een palmtak in haar hand.

Al zoekende naar de  betekenis van attributen leer ik dat dit een naam heeft: iconografie. Dat klinkt mooi. In de  Romeinse iconografie staat de palm voor de overwinning (symbool van de Romeinse godin Victoria of de Griekse Nike). In de Christelijke traditie is dit verworden tot de overwinning op de dood.

Het kruis staat waarschijnlijk voor het Christendom.  Die voet op de kroon  kan ik duiden als dat Wilgefortis haar koningschap, haar waardigheid  afgelegd heeft; dat heeft ze onder zich gelaten en ze staat daar als het ware boven. Het gaat haar om het heilige en niet om het wereldse, zou mijn inziens de verklaring zijn.

De baard komt weliswaar in alle verhalen terug maar is niet op alle afbeeldingen te zien.  En Sint Oncommer is niet helemaal uniek wat betreft snelle haargroei . De heilige Agnes , een maagd die  Christus trouw wilde blijven, werd naakt in een bordeel gezet, maar haar naaktheid werd bedekt door snel groeiend hoofdhaar (ook zij werd martelares want zij werd uiteindelijk om het leven gebracht met een priem of een zwaard)

Wilgefortis met baard in Westminster Abby

Er is wel een verschil in betekenis tussen baard en haargroei. Haren betekenen volgens de dromenencyclopedie  kracht en manlijkheid (mooi verbeeldt in het verhaal van Samson die door z’n haar te verliezen – geïnitieerd door Delilah - ook z’n kracht is verloren).  Het symbool van de baard is tweeslachtig, aldus het dromenwoordenboek: het kan wijsheid en waardigheid beteken maar ook bedrog en onbetrouwbaarheid.

Autonome vrouw of gerelateerd aan…..

Brengt dit mij iets verder? Ja en nee. Ik blijf op dit moment even bij de gedachte dat Sint Ontkommer een duidelijke functie had in het bevrijden van het gewone volk van hun zorgen. Ik lees dat zij vooral door vrouwen voor veel vrouwenproblemen, met onder andere dominante mannen, wordt aangeroepen. Er wordt in alle verhalen ook steeds een onderscheid gemaakt in de naam: Wilgefortis was de officiële naam, Ontcommer was de volkse naam. En ik zie ik het verhaal dat zij in oorsprong een autonome vrouw was. Zij stond op tegen de wil van zowel haar vader als haar toekomstige man. En dat haar dood, door haar vader, betekende een bevrijding,  een spirituele wedergeboorte. En dat zij een baard kreeg / tot man is gemaakt en hiermee deed de verwarring – onbetrouwbaarheid? -zijn intrede.  

Klinkt dit heel onwaarschijnlijk? Wellicht. Maar ik neem mee in mijn gedachten dat de plaats van goddelijke vrouwen of het vrouwelijke goddelijke  na de moedergodin cultus  tot een soort van tweede rang gedaald is. Allerlei aspecten van die ene Godin werden opgedeeld in verschillende godinnen. Zoals bijvoorbeeld in het Griekse godenrijk, waar de moedergodin uiteen is gevallen in een aantal aparte figuren: Aphrodite (Godin van de liefde), Artemis (Godin van de jacht) , Athene (Godin van de strijd) Hera (moederschap) .  En nog later, naarmate het patriarchaat sterker werd, kregen de opgesplitste godin-onderdelen nog meer een ondergeschikte plaats, zij werden een heilige en/of de vrouw  van, of anderszins gerelateerd aan een belangrijke man (de moeder, de dochter, etc.). En daar, op die plaatsen kunnen we dus ook weer –aspecten van- het goddelijke vrouwelijke principe terugvinden.