Bedevaart naar Ommel

Op stap met mijn moeder
Met mijn moeder weer op  bedevaart, dit keer naar Onze Lieve Vrouwe van Ommel te…. Je raadt het al, …. Ommel. Een uitgestorven Brabants dorp met wel een grote kroeg, een grote kerk en een enorm groot processiepark naast de kerk. Volgens het Bedevaartboek is hier een cultusbeeld te vinden uit de 15de eeuw en zijn er in de loop van de tijd allerlei wonderen gebeurd. 

De legende

De legende vertelt dat de inwoners van Ommel op een vroege morgen omstreeks het jaar 1400 een Mariabeeldje vonden op de afrastering of een paal in een bouwland. Het beeldje werd toen naar de parochiekerk van Asten gebracht. De pastoor had de kerk afgesloten  maar de andere morgen was het beeld weer terug in Ommel. Dit gebeurde tot drie keer toe. Toen was dus wel duidelijk dat Maria op die plek vereerd wilde worden en daar werd er een “keske” (houten kastje waarin het beeldje werd bewaard) geplaatst om het beeld. Er bestaat ook nog een “Keskes boom” en dit de plek zijn waar Maria uitgerust heeft.

In de kerk

De kerk was open! En via een schuifpui kwamen we in het gedeelte waar het miraculeuze Mariabeeldje staat. Een prachtig levendig altaar, allemaal kaarsen, bloemen en mooi verlicht. Heel anders dan de kerk zelf, deze ziet er sober modern en veel killer en kouder uit.

Het bijzondere cultusbeeld

Bij het Marialtaar lees ik dat het hardop bidden van het gebed aan Onze Lieve Vrouwe van Ommel goed is voor een aflaat (een kwijtschelding van zonden). Dus ik verzamel m’n eerste aflaat en tevens  een Mariabedeltje uit Ommel. 

Het Mariabeeld is prachtig; een byzantijns beeld, van ivoor waarschijnlijk uit 1100 en waarschijnlijk vanuit kruistochten mee naar Brabant genomen. Een heel andere stijl dan andere kerkbeelden; het is een bijna platte, tweedimensionaal zittende Maria met kind, heel simpel. Maria houdt in haar linkerhand een appel  en op haar rechter zit een al iets groter kind, met opgetrokken benen. Het kind heeft een boek in zijn linker hand, en heeft zijn rechter hand open opgestoken. En de troon waarin ze zitten omringt hen echt, niet krap op een stoel, maar ruim omvattend valt de troon als het ware om moeder en kind heen. Het geeft een geborgen gevoel. Ik geloof dat ik niet eerder zo enthousiast om een Mariabeeld ben geweest, ik vindt combinatie van simpelheid en strakheid en toch de gedetailleerde uitwerking echt heel mooi.

De Keskesboom

We bezochten het processiepark (s zomers komen hier nog zo’n 60.000 mensen) en gaan dan op zoek naar de Keskesboom. Gevonden!  Midden in een woonwijk, dus helaas niet echt de ruimte om goed  te voelen of het een speciale energieplek is. Op het eerste gevoel niet echt iets heel bijzonders maar wel mooi dat Maria weer bij een boom is geplaatst. Dit lijkt ook een rode draad in mijn queeste, Maria en de link met de natuur, en bomen in het bijzonder. Ik denk dan even terug aan het beeld in Scherpenheuvel, maa ook aan mijn bedevaart naar Meerveldhoven en Oirschot (hierover later meer) waar Maria in een boom hing of zelfs nu nog hangt (Meerveldhoven).

Betekenis van de troon?

Ik blijf enthousiast over het beeld en vooral over die ruime troon. En ik herinner me dat ik iets gelezen heb over de vrouwelijke betekenis van de troon in het boek van Sue Monk Kidd. Zij schrijft in haar boek; the Dance of the Dissident Daughter heel ontroerend en herkenbaar over  haar persoonlijke ontdekkingsreis vanuit de Christelijke traditie naar het heilige vrouwelijke . Daar ga ik eens verder in spitten..... wordt vervolgd.

Replica van het cultusbeeld in de vitrine van de kerk in Ommel

Verdere verdieping in de onwaarschijnlijke legende van Sint Ontcommer

Hoe meer ik er induik, in de legende van Sint Ontcommer, hoe fascinerender het wordt. Het is een heilige die echt in heel Europa vereerd werd, van Spanje, Frankrijk tot aan Engeland, Duitsland,  Polen, Nederland en België. Dus er zit iets in dat waar is en waarde heeft voor  de mensen, er was herkenning voor hetgeen zij representeerde. En wat was dat dan precies????  Ik ga de elementen maar eens stapje voor stapje nader bekijken.

Elementen uit het verhaal

Wilgefortis inWambierzyce, Polen

Sint Ontcommer ofwel Wilgefortis was een maagd. Dit betekent dat zij zichzelf toebehoorde, zij had zichzelf niet aan iemand anders gegeven. Toen dat te gebeuren stond, ze werd immers uitgehuwelijkt door haar vader aan een heidense koning van Sicilië, bad ze tot God; ze riep goddelijke hulp in. De hulp kwam en ze kreeg een baard van God; ze werd lelijk en de koning van Sicilië wilde haar niet meer. Haar vader werd woedend en liet haar kruisigen.

Dit lelijk worden is mogelijk een verwijzing naar de laatste fase van een vrouwenleven; na maagd en moeder treedt de fase in van  ‘crown’ , de wijze oude vrouw. Onvruchtbaar, onaantrekkelijk, makkelijk te verschamperen tot lelijke oude heks.  Dan was Sint Ontcommer dus zowel maagd als  ‘crown’ ; wederom die meerdere gezichten van de godin.

De baard is mogelijk ook  een verwijzing naar het manlijke. Dit zou niet eens zo’n onwaarschijnlijke verklaring zijn, gezien de verwarring die steeds maar weer optreedt in allerlei verklaringen van de Sint Ontcommer legende, over het feit of ze nu een vrouw of een Christus (dus manlijk) beeld verbeeldde.

Eerst vrouw dan man

Dus in grote stappen snel thuis redenerend vertelt de legende:  er was eerst een vrouw, toen een man en als man werd deze persoon aan het kruis gebracht.  En de betekenis is ont-commeren; zorgen wegnemen, liberata, bevrijden.  Dit relaas lijkt zo verdacht veel op een samenvatting van 1 zin van onze cultureel-religieuze geschiedenis van tienduizenden jaren. Er was een godin (matriarchaat met moedergodin cultus), Ggdin moet doen wat haar vader en toekomstige man wil en,  godin wil dit niet en vraagt hulp. Godin kreeg een baard: werd man (de figuur van Jezus) en werd gekruisigd om ons van onze zonden en zorgen te bevrijden.   

Zou het kunnen dat er in de volkse verhalen toch steeds weer een vrouw verschijnt, die dan weer door de kerkvaders in twijfel wordt getrokken en tot man wordt gekroond?

Maar waarom is hier een  “nieuwe”  heilige voor op het podium getrokken? In de Katholieke religie is de mogelijkheid en traditie om allerlei vrouwelijke – godinnen – kwaliteiten als het ware onder de Mariaparaplu te herbergen. Maria heeft niet voor niets zo oneindig veel namen en functies, van troosteres der bedrukten tot blij in verwachting zijnde aanstaande moeder, van wenend aan het kruis tot opstijgend naar de hemel.     

Misschien omdat Maria niet zozeer als maagd maar vooral als moeder ten tonele wordt gevoerd. En de functie van Sint Ontcommer is het ont-zorgen. In principe wel een heel belangrijke functie van een moeder maar niet een waar Maria specifiek om bekend staat. Als moeder heeft zij zelf natuurlijk grote zorgen als haar zoon gekruisigd wordt. Dus het lijkt erop of de vrouwelijke heilige  niet de functie van de moeder maar die van ‘de zoon’ heeft , die heeft met zijn dood de wereld van het lijden verlost. En dat laatste is een behoorlijk ont-commering en bevrijding. 

Dus eigenlijk een vrouwelijke Jezus-figuur die in Steenbergen en in vele andere plaatsen in Europa vereerd werd? Wat mooi, precies eigenlijk waar ik naar op zoek ben; me meer te kunnen herkennen in en identificeren met goddelijke rolmodellen .

Overige attributen

Op de afbeelding van Sint Ontcommer die ik in Waalre heb gezien - hier wordt ze Wilgefortis genoemd - staat ze met een voet op een kroon, en met een kruis en een palmtak in haar hand.

Al zoekende naar de  betekenis van attributen leer ik dat dit een naam heeft: iconografie. Dat klinkt mooi. In de  Romeinse iconografie staat de palm voor de overwinning (symbool van de Romeinse godin Victoria of de Griekse Nike). In de Christelijke traditie is dit verworden tot de overwinning op de dood.

Het kruis staat waarschijnlijk voor het Christendom.  Die voet op de kroon  kan ik duiden als dat Wilgefortis haar koningschap, haar waardigheid  afgelegd heeft; dat heeft ze onder zich gelaten en ze staat daar als het ware boven. Het gaat haar om het heilige en niet om het wereldse, zou mijn inziens de verklaring zijn.

De baard komt weliswaar in alle verhalen terug maar is niet op alle afbeeldingen te zien.  En Sint Oncommer is niet helemaal uniek wat betreft snelle haargroei . De heilige Agnes , een maagd die  Christus trouw wilde blijven, werd naakt in een bordeel gezet, maar haar naaktheid werd bedekt door snel groeiend hoofdhaar (ook zij werd martelares want zij werd uiteindelijk om het leven gebracht met een priem of een zwaard)

Wilgefortis met baard in Westminster Abby

Er is wel een verschil in betekenis tussen baard en haargroei. Haren betekenen volgens de dromenencyclopedie  kracht en manlijkheid (mooi verbeeldt in het verhaal van Samson die door z’n haar te verliezen – geïnitieerd door Delilah - ook z’n kracht is verloren).  Het symbool van de baard is tweeslachtig, aldus het dromenwoordenboek: het kan wijsheid en waardigheid beteken maar ook bedrog en onbetrouwbaarheid.

Autonome vrouw of gerelateerd aan…..

Brengt dit mij iets verder? Ja en nee. Ik blijf op dit moment even bij de gedachte dat Sint Ontkommer een duidelijke functie had in het bevrijden van het gewone volk van hun zorgen. Ik lees dat zij vooral door vrouwen voor veel vrouwenproblemen, met onder andere dominante mannen, wordt aangeroepen. Er wordt in alle verhalen ook steeds een onderscheid gemaakt in de naam: Wilgefortis was de officiële naam, Ontcommer was de volkse naam. En ik zie ik het verhaal dat zij in oorsprong een autonome vrouw was. Zij stond op tegen de wil van zowel haar vader als haar toekomstige man. En dat haar dood, door haar vader, betekende een bevrijding,  een spirituele wedergeboorte. En dat zij een baard kreeg / tot man is gemaakt en hiermee deed de verwarring – onbetrouwbaarheid? -zijn intrede.  

Klinkt dit heel onwaarschijnlijk? Wellicht. Maar ik neem mee in mijn gedachten dat de plaats van goddelijke vrouwen of het vrouwelijke goddelijke  na de moedergodin cultus  tot een soort van tweede rang gedaald is. Allerlei aspecten van die ene Godin werden opgedeeld in verschillende godinnen. Zoals bijvoorbeeld in het Griekse godenrijk, waar de moedergodin uiteen is gevallen in een aantal aparte figuren: Aphrodite (Godin van de liefde), Artemis (Godin van de jacht) , Athene (Godin van de strijd) Hera (moederschap) .  En nog later, naarmate het patriarchaat sterker werd, kregen de opgesplitste godin-onderdelen nog meer een ondergeschikte plaats, zij werden een heilige en/of de vrouw  van, of anderszins gerelateerd aan een belangrijke man (de moeder, de dochter, etc.). En daar, op die plaatsen kunnen we dus ook weer –aspecten van- het goddelijke vrouwelijke principe terugvinden.    

Sint Ontcommer in beeld

Post uit Steenbergen

Er viel een dikke enveloppe op de mat, met daarin een mooi ingebonden boekje over "De Sint Ontkommer-polder en de Steenbergse verering van zijn Patrones" (door L. Merkelbach van Enkhuizen). Toegestuurd door de heer Muys uit Steenbergen, die ik in daar in de kerk had ontmoet. Wat ontzettend attent.

Ik lees erin over de onstuimige geschiedenis van Steenbergen, een betwist en geteisterd gebied door de eeuwen heen, door de St Elizabethvloed, door brand en door grensconflicten van de heren van Vosmeer met die van Nassau en Bergen. En in dit boekje - ik weet niet hoe oud het is -  zijn er ook voornamelijk vragen rond Sint Ontcommer. Zoals: "Hoe te verklaren dat de St Ontcommer devotie zovelen, rijken en armen, naar Steenbergen trok, naar een vervallen doods stedeke, op een uithoek van WestBrabant, dat over land slechts moeilijk te bereiken was en welker haven vrijwel was dichtgeslibd en zelfs in 1538 geheel werd toegedijkt?"

Verzinsels en feiten

Ik lees ook over een wonderen-lijst uit 1884: 6 mirakelen waarin allemaal bleek dat het wonder geschiedde als men een offer aan Sint Ontcommer in de kerk in Steenbergen had gebracht. Deze varieerden van genezingen tot een dood kind dat tot leven werd gewekt, van een verlossing uit de boeien uit een kerker tot weer kunnen zien en zonder krukken kunnen lopen. En even verder op lees ik dat deze wonderenlijst  pas later aan de legende is toegevoegd, dus vermoedelijk een vernuftige poging om pelgrims naar Steenbergen te krijgen. Pelgrimage was in de vroegere tijden zeer interessant voor gemeentes, want dit was handel!  

In de documentatie vind ik wel een aantal feiten:

- Er is in Steenbergen een St Ontcommer polder waarvan het oudste bewijs van de naam in 1482 is gevonden.
- Er was een St Ontcommers-gilde (die in 1481 zijn schuld voor de kronn van Sint Ontcommer ten volle heeft betaald, aldus het Schepenregister)
- Er was in de 15de en 16de eeuw was er een grote devotie voor St Ontcommer in Steenbergen.
- In de archieven – al in 1475 – is melding van  “Beatae Wilgefortis, virginis et martyris, dochter van een Portugese koning.

Verwarring alom

En zoals in ieder boek dat ik lees over Sint Ontcommer, wordt er in dit boekje volop geschreven over de  vergissing rond deze heilige. Ze heeft eigenlijk niet bestaan, of de naïeve gelovigen zagen een Christusfiguur aan het kruis aan voor een vrouw (vanwege een lang gewaad dat dit beeld aanhad). Maar waarom is er dan in de 15de en 16de eeuw in allerlei delen van Europa een verering voor St Ontcommer geweest?

Wat biedt deze dame? Waardoor is de verering gestopt? Waarom wordt er in iedere beschrijving vermeld dat ze niet heeft bestaan. En waarom heeft ze 3 of 4 namen: Wilgefortis, Liberata (of Liberatrix en Deliberatrix.   En waarom wordt ze tot anno nu, 2011, nog vermeld als straatnaam, naam van een polder, in een kerkboek....Wat mag niet gezien worden en wat is er toch steeds?????

St Ontcommer te zien in Waalre 

Er is een  3^de plaats waar Sint Ontcommer devotie plaatsvond, vermeldt  het Brabantse Bedevaartboek: Waalre. De bedevaart is ontstaan eind 16^de eeuw en was nog levend in de eerste helft van de 19^de eeuw. Er was in Waalre een broederschap aan haar gewijd. En er was een voormalig Wilgefortis gesticht, waar een beeld van Wilgefortis, alias Sint Ontcommer nog op de muur te zien is. En misschien hangt er in de kerk nog een schilderij van haar.

Op terugtocht van een bedevaartstochtje met mijn moeder naar Ommel  (hierover een volgende keer meer) zijn we ook even in Waalre gestopt op zoek naar Sint Ontcommer. Want, vertelde mijn moeder, mijn vader was ook erg gefascineerd door deze heilige. Een vriend van hem die veel in Frankrijk was, kwam regelmatig met nieuwe vondsten over Wilgefortis, die ook veel in Frankrijk wordt vereerd. En, volgens mijn moeder, “dan waren ze als kinderen zo blij dat ze weer wat ontdekt hadden”. Zou het genetisch  bepaald zijn, deze bedevaart-tic? vraag ik mij gniffelend af.

Anyway, in Waalre was de kerk dicht, dus het schilderij hebben we niet kunnen checken. Maar wel het beeld aan de buitenkant van het voormalige gesticht: Wilgefortis zonder baard. Met linkervoet op een kroon (dit heb ik ook vaker gezien bij Maria afbeeldingen), in linkerhand een tak en in rechterhand een kruis voor haar borst. De tak is een palmtak als teken van haar martelaarschap, aldus het bedevaartboek.  

Nu ik dit beeld gezien heb weet ik het eigenlijk wel zeker. Dit is weer zo’n mooi voorbeeld van een vrouwelijk heilig figuur met velerlei gezichten. Nu niet maagd en moeder en oude vrouw, maar maagd en man ofwel vrouw met baard. Een volgende verdieping in de –waarschijnlijk voorchristelijke -  betekenis van deze vrouw staat op mijn wensenlijstje.